Jak zrozumieć Ślązaka? [SŁOWNIK ŚLĄSKI H-K]

Leksykon, który drukujemy od poniedziałku, to dzieło Piotra Mikołajczyka, naszego Czytelnika z Pszowa, pasjonata śląskiej mowy. Kiedy rozpoczęliśmy naszą akcję wyszukiwania zapomnianych, przemijających wyrażeń ze śląszczyzny, pan Piotr posłużył nam leksykonem tworzonym - jak sam mówi - "dla zachowania w pamięci i dla młodszych pokoleń słówek używanych przez starkę i ciotki". Śląskie słowa gromadził i spisywał przez kilka lat razem z kilkupokoleniową rodziną. Pomocą służyły mu nawet ponad 80-letnia mama i teściowa, szczególnie jeśli chodzi o pochodzenie niektórych wyrazów z języka niemieckiego.

- To również jest bogactwo naszej gwary. Mam znajomych w Czechach i gdy się spotykamy, po polsku trudno się często zrozumieć. Łatwiej i szybciej jest, gdy zaczynamy godać - mówi Piotr Mikołajczyk.

Jego słownik zawiera wiele określeń charakterystycznych przede wszystkim dla terenów rybnicko-wodzisławskich. Jak wiemy, tamtejsza godka różni się od tej katowickiej czy pszczyńskiej, stąd też różnice w pisowni czy terminologii. Miłej lektury.

KLIKNIJ I SPRAWDŹ KONIECZNIE:
SŁOWNIK ŚLĄSKI

H
habić, zgłobiać - kradzież, ale też zbierać; aleś tego nazgłobioł, nahabiył;
hacka - nosidełko z materiału do noszenia małych dzieci;
haderlok - człowiek skupujący szmaty, złom, butelki - objeżdżał miejscowości;
hadra - szmata, głównie do podłóg (z czeskiego);
hadziaj - przyjezdny, nietutejszy - głównie gospodarz przesiedlony zza Buga; ale też niechlujnie ubrany - wyglondosz jak tyn hadziaj;
haftka - zaczep, głównie przy bluzce, sukience;
haftować - wyszywać lub też wymiotować;
haja - burda, bijatyka;
hajcować, przikłodać, topić - palić w piecu; od hajcöng - ogrzewanie (z niem.);
hajer - górnik; szishajer - górnik strzałowy; ober hajer - przodowy; (w Czechach hajer to hawiyrz);
haka - motyka, ale też bosak;
hakenkrojc - swastyka (z niem.);
halać - głaskać, pohalać - pogłaskać; Nie becz już, jak cie halöm;
halastra - hałastra, gromada niesfornych np. dzieci;
halatać, wajać - biadolić, narzekać;
halba, halbka - pół litra wódki; dali do ściepy na halba;
halbki - półbuty; Już spod śniyg, a ty jeszcze w halbkach;
halter - uchwyt, np. pakynhalter - bagażnik; cycynhalter - biustonosz;
hałskyjza - ser domowy z kminkiem;
hambałek - poprzeczna belka, głównie w więźbie; na hambałku suszyło się wörzty;
hampelman - pajac, cyrkuśnik;
KLIKNIJ I SPRAWDŹ KONIECZNIE:
SŁOWNIK ŚLĄSKI

handbal - piłka ręczna (z niem.);
handlager - pomocnik murarza
(z niem.);
handlyrka - handlarka, sprzedawczyni - głównie na targu;
handszuły - rękawice robocze;
hankejsi, hankejś - dawniej, kiedyś;
Hanys - nazwa rodowitego Ślązaka, który mieszka na Śląsku, źródłosłów od niemieckiego Janka - popularnego kiedyś imienia na Śląsku;
hanyski - ciastka anyżowe, anyżki - dawniej niezbędne na każdych uroczystościach rodzinnych, ale też okrągły żelazny piecyk z rurą do komina - patrz zieleźniok;
hań, haniok - tam, prosto; Kej to było? Tam, hań; hań downi - całkiem dawno;
Hańdrich - imię Henryk (z niem.);
haranzok - osobnik niewydarzony, utropek;
haratać - drapać, kaleczyć się, ale też ciężko robić; Cołki żywot haratoł na grubie;
hareszt - areszt, więzienie; haresztand - więzień;
harynek, harynka - śledź; bratharynek - śledź opiekany;
hasi - żużel, popiół z pieca;
hasiok - śmietnik lub pustak; hasioki - śmietniki lub pustaki budowlane;
haszpa - zapinka, agrafka, haczyk;
haszpel - inaczej kołowrót - maszyna stosowana w górnictwie podziemnym do transportu materiałów do przodków i ścian;
hawerfloki - płatki owsiane;
hawiyrnia - kopalnia (na terenach przygranicznych z Czechami), hawiyrz - górnik;
haziel, klop - ubikacja;
hazok - zając (z niem.);
hebama - położna; Hebama prziszła z wielköm taszöm i prziniösła dziycika;
hebs - krzak czarny bez;
heft - zeszyt (z niem.), mödenheft - żurnal z modą:
heftować - lekko złączyć, np. pofastrygować, spawać; Heftni mi ta blacha;
hekele, hekerle - sałatka z solonych śledzi z dodatkiem jajka, kiszonego ogórka, cebuli;
heklować - dziergać koronki, szydełkować, heknadla - szydełko do koronek;
heksa - czarownica, wiedźma;
heksynszus, fönsok - lumbago, atak korzonek nerwowych; Ale mie fönsok chyciył;
helszować - uspokajać; Uhelszuj tego łepka, bo nie idzie pogodać;
herc - serce (z niem.); hercklekota #- arytmia serca, choroba serca; hercdupek - walet;
hercszlag - zawał serca;
hercöwa - duża łopata w kształcie serca, używana głównie w kopalniach;
herny - dumny, ważniak; Aleś je herny z tej twojej cery - jesteś dumny z córki;
hiby, lyjty - dostać po tyłku, baty;
Hilda - imię Hildegarda;
hineraug - odcisk, nagniotek #(z niem.);
hochcajsfater - ojciec młodej pani lub młodego pana (z niem.);
hochcajsmuter - matka młodej pani lub młodego pana (z niem.);
hok - hak lub pogrzebacz do pieca; fojerhok - bosak (z niem.);
holżband - smycz; Weź tego psa na holżband, bo mie ugryzie;
hołda - zwałowisko odpadowe kamienia po wzbogacaniu węgla;
hołdziorze - zbieracze węgla na hałdzie;
hoł ruk - wraz, razem, hej hop; zawołanie podczas podnoszenia;
höłzy - galoty, spodnie; höłzyntregi - szelki (z niem.);
höncwöt - psotnik, najduch, rojber;
hönuca - onuca;
hönym - prędko (z czeska) - w rejonach przygranicznych;
hufnol - hufnal, gwóźdź do przybijania podkowy do końskiego kopyta;
huśtaczka - huśtawka;
hut, hutek - kapelusz, kapelusik; pliszhut - kapelusz z filcu;
hyc - upał, skwar;
hycno baba - gorącokrwista kobieta;
hyndyk, hyndyczka, pultok- indyk, indyczka;
Hynio, Hajnel (z niem.) - imię Henryk;
hynkel - uchwyt; Tak żech fest naladowoł, że urwały mi sie hynkle przi taszy;
hyrdek, hyrdöń, pijok - krtań; chyca cie pod pijok, #pod hyrdek;
KLIKNIJ I SPRAWDŹ KONIECZNIE:
SŁOWNIK ŚLĄSKI

I
ibercyjer - rodzaj fraka z krótszymi połami, noszony tylko od święta;
ibrych, ibrich - zapas (z niem.); Mosz to na ibrych?
ida - idę; idymy - idziemy;
Ignac - imię Ignacy;
iksbajny - krzywe nogi w kształcie x, öbajny - w kształcie litery o;
imiel - jemioła;
imynt, do imyntu - koniec, do końca; wyszkroboł żeś to do imyntu;
inakszy, inszy, inksi - inaczej, inny, inni;
insbeta - szklarenka do rozsadzania rozsady warzyw, kwiatów itp.;
Indianer - Indianin;
intyncyjo - intencja np. msza św. w intencji; Mioł dobro intyncyjo #- wyszło inakszy;
ipi, ipek - brak piątej klepki, głuptas; ty mosz ipi;
istny, isto - właściwy, właściwie np. tyn istny - w domyśle - kawaler, szac;
iść pod parza - iść z kimś "pod rękę", per arm;
iść seblyc ksiyndza - spóźnić się na mszę do kościoła;
iść z paradnym kołoczym - iść z okazjonalnym kołaczem do młodej/młodego pana;
iść z rożkym - odwiedzić nowo #narodzone dziecko i położnicy dać windbojtle i kakałszale we żbönku - zwyczaj kultywowany na Śląsku;
iść w te piynty - iść szybko, podrabnyć; Pödź sam w te piynty, bo cie potrzebuja;
Italijo - Włochy; Italok - Włoch;
izolband, izolyrband - taśma izolacyjna;
iże - że; Ciotka pedzieli, iże sie bydziesz wydować (Ciotka powiedziała, że będziesz wychodzić za mąż);

J
ja - tak; Ja, już wiym, co do mie godosz (Tak, już wiem, co do mnie mówisz);
jabka - jabłka; jabczok - tanie wino jabłkowe;
jadacka - usta; Zawrzi ta jadaczka i nie wodź sie wiyncy - nie kłóć się;
jadwiżki - rabatowe kwiatki fioletowe;
jadymy - jedziemy; jadymy z tym koksym - powiedzenie na "zaczynamy";
jajca - jajka; ale jajca - w powiedzeniu: przypadek, zdarzenie;
jajcorz - wicman, dowcipniś;
jak ech - jak ja np. jak ech był łebkym - jak byłem dzieckiem;
jakla - w śląskim stroju (po chłopsku) damski szakiet, marynarka;
jako - jak; jako tam je napisane, jako tam stoi?
jamrować, szkamrać - narzekać, biadolić;
jancykryst - grzesznik, diabeł, antychryst;
japa - gęba, twarz; Zawrzesz ta japa? - nie pyskuj!
jargać sie - denerwować się, złościć się;
jaro - wiosna; pszenica jarka - pszenica siana na wiosnę;
jasnok - jasno; po jasnoku, za jasnoka, po widnioku - w dzień;
jaszczeć - wrzeszczeć, piszczeć; Juzaś jaszczyż tym pyskym (znowu drzesz mordę);
jaśni się - świta, brzask;
jaźwiec - borsuk;
jednako - ciągle; Jednako mi godosz że to bydzie tak, a jo swoi wiym;
jedzok - łasuch, mający apetyt; lichy jedzok, paskudnik - niejadek;
jegła - igła, jegliczka - drut do robienia swetrów; jegelniczka - poduszka do igieł;
jeli, eli - jeśli, czy, czyżby;
jerönie - przekleństwo delikatniejsze pochodzące od pieronie;
jezder, jezderkusie - ojej, o Boże; Jezderkusie, cöżeś to porobiył?
jeześ, jeżeś - jesteś; jeześ za fest przemöndrzały; jeżeś doma? - jesteś w domu?;
Jezusik, Jezusiczek - zdrobniale Pan Jezus, głównie mały Jezusek;
jo - jako ja - osoba; Jo już tak nie byda robiył, byda grzeczny (Ja już tak nie będę robił);
KLIKNIJ I SPRAWDŹ KONIECZNIE:
SŁOWNIK ŚLĄSKI

jodło - jedzenie; ale na tym geburstagu było dobre jodło; jodać - jeść;
Jorg, Jorguś - imię Jerzy, Jerzyk #(z niem.);
jöndra - pestki; Hajery dubiöm jöndra ze słonecznika abo z banie;
jscać - sikać, siusiać; zejscać sie - zesikać się;
jupa, jupka - kurtka;
juterko, jutrzina, morga - część ha; mosz dwie, a pöł jutrziny pola;
juzaś, uzaś - znowu, znów; Juzaś tam idziesz?
jy - je, zjada - on, ona coś dobrego; jo jym - ja jem; jymy - jemy;
jyż - jeż;

K
kabot - część ubrania, żakiet;
kabociorz - człowiek przewrotny, np. w polityce;
kachlok - piec kaflowy; kachla - kafla, płytka ceramiczna;
kacnyć - prześcignąć, wyprzedzić; Jorguś mie kacnył na kole;
kaczma - karczma, bar; Tyn möj po szychcie juzaś poszeł do kaczmy;
kaczok - bajoro, płytki staw;
kaczyca - kaczka lub piecyk żeliwny przeważnie na czterech nogach;
kadubek - domek dla ptaków, karmnik;
kadzić - smrodzić, używać kadzidła, ale też mówić pochlebstwa;
kafyserwis - serwis do kawy (z niem.); kafyjka - kawiarnia;
kaj - gdzie; Kaj idziesz, kaj to je? (Gdzie idziesz, gdzie to jest?)
kaj bytam - gdzie by tam;
kaj indzi - gdzie indziej; Kaj indzi mie majöm radzi, to se już pöda stönd;
kaj jaki - pospolity, jakikolwiek;
kaj nikaj - gdzieniegdzie; kajsik, kajś - gdzieś;
kajstra, kajsterka - worek, mieszek;
kaj tam - gdzie tam, ależ skąd; kaj tam, byda dowoł pozör;
kakałszale - łuska kakaowa; popularny kiedyś napój z łuski z dodatkiem mleka;
kalfas - pojemnik do mieszania zaprawy murarskiej;
kalny - mętny; Te wino musi jeszcze gerować, bo je myntne;
kalyndorz - kalendarz; kopnyć w kalyndorz - umrzeć;
kałguma - guma do żucia;
kamela - wielbłąd; wielbłądek - mało kamela;
kamelki - rumianek lub znaleźć sie w kamelkach - w sytuacji bez wyjścia;
kamerlik - mała komórka, pomieszczenie;
kamrat - kolega; kamracić sie - kolegować, przyjaźnić się;
kana - duży pojemnik na mleko;
kanarek - mały garnuszek; Dej mi do kanarka trocha fetu;
kanciok - kantówka (obrobiony w czworobok klocek drewna);
kandy, kany, kanś - gdzieś, dokąd; kandy idziesz? - kanś tam ida;
kanoldy - cukierki mordoklejki;
kantować - oszukiwać; kantnyć - oszukać, oszklić;
kapa - beret lub narzuta na łóżko, na tapczan; dej se ta kapa na baker - ten beret na skos;
kapelmajster - dyrygent;
kapelönek - ksiądz wikary, młody ksiądz;
kaper - karp;
kapistrant - ministrant;
kapka - kropla, trochę czegoś lub miejsca; pönkni sie kapka - posuń się troszkę;
kapnönć sie - kapnąć się, zrozumieć, zorientować;
kapołka - serwatka; w powiedzeniu: Kaj je mama? Utopiła sie w kapołce;
kapsa, kabza - kieszeń; godej mi do kapsy - daj coś, łapówkę;
kara - taczka; Czamu jeździsz z pustöm karöm? (Dlaczego jeździsz z pustą taczką?)
karasol, karasel - karuzela;
karbinadla - klops, kotlet mielony;
karlus, karlusek - chłopiec, nastolatek, synek;
KLIKNIJ I SPRAWDŹ KONIECZNIE:
SŁOWNIK ŚLĄSKI

karnönć sie, karnyć sie - przewieźć się, przejechać się, np. na nowym rowerze;
karpynter - pokrętło głośnika; puścić radio na cały karpynter;
kartoflok - duży kosz, do zbierania kartofli z pola;
kartoflönka - zupa jarzynowa na bazie kartofli;
karwacz - kilkurzemieniowy bicz z drewnianą rączką;
kasarek - podbierak do ryb;
kastla, krzinka - skrzynka np. piwa, kölkastla - skrzynka na węgiel;
kastrol - kask lub hełm, ale też garnek; kastrolik - mały garnek;
katelmus - nauka religii, katechizm; po szkole ida na katelmus;
keby - gdyby, przypuszczenie sytuacji, np. keby dowoł pozór, toby nie rypnył;
keciok - karuzela z łańcuchami;
kecury - obszerne, przeważnie za duże suknie, spódnice itp.;
kedy - kiedy; kejnedy - innym razem;
kepka - główka, np. grać w kepki - grać głową, główkować;
kerchöw - cmentarz (z niem.);
kery, kero - który, która; Kery mo ta lipsta? (Który ma tę narzeczoną?); kerzi - którzy;
keta - łańcuch, np. rowerowy, ale także wisiorek na szyję - keta z korali;
kibel - wiadro; kibelek - wiaderko;
kichol, tyta - nos; Dostaniesz po kicholu abo w ta tyta;
kiczka - zostawiony ogonek po związaniu czegoś, np. włosów, worka itp.;
kidać - rozrzucać, np. obornik na polu, kidać sie - brudzić się; ukidany - ubrudzony;
kiebzić - psuć; skiebzić - zepsuć;
kiejnedy - kiedy indziej, w innym czasie;
kiejsik, piyrwy - kiedyś tam, dawno temu;
kiela - wiele, ile;
kiełzać - ślizgać się; kiełzaczka - ślizgawka; idymy se pokiełzać - idziemy na ślizgawkę;
kilać, łechtać - łaskotać; nie kilej go tak fest, bo bydzie szczukoł - dostanie czkawki;
kimnyć sie - kimnąć się, zdrzemnąć;
kindermyjdla - opiekunka do dzieci (z niem.);
kipa, peta - niedopałek papierosa; kipować - strząsnąć popiół z papierosa;
kiper - auto wywrotka; wykiprować - wywrócić, zrzucić;
kipnönć - przechylić się, ale też umrzeć; Möj starzik był zdrowy, a kipnył ze starości;
kisza lala - wstydź się (zwrot do małego dziecka);
kiszka - zsiadłe mleko;
kitko - udko drobiu; Wczora na łobiod moja baba upiykła dwa kitka; w powiedzeniu - "możesz mie w kitko" - nic mnie to nie obchodzi, nic mi do tego, mam to gdzieś;
kito - udo; rozmowa u rzeźnika - dejcie mi fönt z kita;
kiwnyć sie, chachnyć sie - pomylić się;
klachać - obgadywać, plotkować; klachula - plotkarka; klachy - plotki;
klajd - suknia; Ale mosz piykny klajd na te weseli;
klajdysztynder - wieszak na suknie ( z niem.);
klajster - klej, zaprawa wiążąca;
klamor - stary grat, coś niepotrzebnego;
klamoty, klamory - np. meble, wyposażenie mieszkania;
klapaczka - packa na muchy, ale też usta; Zawrzi ta klapaczka i nie godej tela;
klaperlacze - sandały;
klapka - łapka na myszy; Nastow ta klapka, bo tu myszy rauzyrujöm;
klapsznita - dwie kromki chleba złożone i obłożone czymś, np. szynką, serem;
klara - słońce; Bez lato klara dycko fest świyci i je chycnie;
klarować - wyjaśniać, ale i czyścić, wypogadzać się; Nie klaruj mi tak tego, bo wiym;
klata - tors; w powiedzeniu: wziąć coś na klata - podjąć się zadania, ryzyka, odpowiedzialności;
klawiyr - fortepian, pianino;
klin - w rozumieniu: kolana; siednyć se mamie na klin i suchać bojek;
klipa - oferma, niedorajda, ale też dziecięca zabawa podwórkowa;
klop, klopek - ubikacja;
kloper - bijak, trzepak, trzepaczka - przeważnie do dywanów;
klopsztanga - trzepak;
KLIKNIJ I SPRAWDŹ KONIECZNIE:
SŁOWNIK ŚLĄSKI

klosztorno panna - zakonnica;
klotka - klatka;
klömpy - buciory, stare trzewiki;
kluczka - korba, np. przy studni; Nie nachylej sie tak, bo dostaniesz kluczköm w łeb;
kludzić - prowadzić; byda sie kludzić do nowej chałupy; pokludź ta ciga - tę kozę;
klupać - pukać, trzepać, uderzać; wyklupej tyn tepich; zaklupać - zapukać;
kluski - pyzy, czorne - typowo śląskie z dodatkiem tartych kartofli, białe - polskie; - niezbyndne na niedzielny łobiod z modröm kapustöm i roladöm;
kluszczönka - woda po ugotowaniu klusek; dowali jöm dycki baranöm, świniöm;
klyszcze - obcęgi, ale też pajęczaki, przenoszą boreliozę;
klyty - rozmowy, plotki; klycić - głupio godać; klyta - plotkara;
kłaki - włosy lub brukiew pastewna; Ida przerwać te kłaki - przerwać tę brukiew;
kłobuk, kłobuch - kapelusz; kłobuczek - kapelusik;
kłödka, kłodka - kłódka;
kłönki - część twarda pióra ptasiego; kłönki idöm na zegłöwki, a puch na pierziny;
kłösko - kłos zboża; Za dziecka zbierali my kłöska na ściyrnisku;
kminić - oszukiwać, kłamać;
knap - przyciasno; Te szczawiki mosz knap, weź se wiynksze;
knebel - kostur, gruby niezbyt długi kij, ale też knebel wörsztu - kawał kiełbasy;
knefle, knefliki - guziki, guziczki, ale też mali chłopcy; na ty knefliku jedyn;
knif - sztuczka, zręczność, sposób, talent; Ale tyn łebek mo knif do tego szkryflanio;
kniksaparat - aparat fotograficzny; knipsować - robić zdjęcia;
knobloch - czosnek;
knorble - twardy gatunek czereśni;
knut - gówno, stolec; knutek - gówienko;
kobyloki, kobyliniec - kupa od konia; downi na drödze było mocka kobylińcöw;
kochtisz - mebel - pomocnik kuchenny (nie stół), (z niem.);
koczar - wóz tu raczej powóz, koczarek - wózek dziecięcy, koczarować - jeździć;
koczka - kot; na Śląsku dycki godali koczka;
kofer - skrzynia, walizka; koferek - mała walizka;
koflik - pojemnik, może być zamykany - głównie blaszany, szklany;
kojtnyć, kojtnönć - umrzeć, kopnyć w kalyndorz;
kokoci galoty - kwiaty irysy;
kokot - kogut;
kokotek - kurek przy kranie lub mały kogut; zabijymy se kokotka;
kole - obok, około np. połednia - południa; kole Rybnika;
kolonijo - kolonia np. domków lub kolonia dla dzieci;
kolorz, kołorz - kołodziej, ale i rowerzysta;
kolybka - kołyska;
koło - rower.

Jutro część czwarta słownika
KLIKNIJ I SPRAWDŹ KONIECZNIE:
SŁOWNIK ŚLĄSKI

*Regionalna lista płac. Sprawdź, ile zarabiają [ZAROBKI OD 100 ZŁ DO 1 MLN ZŁ]
*Kuchenne Rewolucje w Tychach: Dom Bawarski Tychy Magdy Gessler [ZDJĘCIA + WIDEO]
*Najpiękniejsze polskie kolędy [POSŁUCHAJ i WYBIERZ]
*Najlepsze prezenty na święta Bożego Narodzenia [ZOBACZ ZDJĘCIA]