Słownik śląskich słówek i wyrażeń gwarowych [SŁOWNIK ŚLĄSKI T-Ź]

Osiem dni, trzy tysiące słów (to prawie 400 dziennie) - to jak uczenie języka śląskiego metodą Callana. W słowniku godki dotarliśmy do ostatniego odcinka. Cóż to była za podróż...

Na koniec, jeszcze raz wszystko od początku: kilka miesięcy temu ruszyliśmy z akcją wyszukiwania zaginionych, wychodzących z obiegu eksponatów śląszczyzny. Z naszą redakcją skontaktował się Piotr Mikołajczyk, nasz Czytelnik z Pszowa, badacz i miłośnik śląskiej mowy. Pan Piotr posłużył nam leksykonem tworzonym, jak sam mówi "dla zachowania w pamięci i dla młodszych pokoleń słówek używanych przez starkę i ciotki".

- Zebrałem prawie 3 tysiące śląskich określeń. Oczywiście nie sam, bo tą pracą zaraziłem całą swoją rodzinę. Co rusz mówili mi: "A mosz to?". No i sprawdzałem, czy mam - opowiada Piotr Mikołajczyk. - Nieocenioną pomoc gwarantowały mi mama i teściowa, kobiety już po osiemdziesiątce, szczególnie gdy chodziło o terminy pochodzące z języka niemieckiego.

Przejażdżka po krainie śląskiej leksyki była dla nas wszystkich interesująca i odkrywcza. Dowiedzieliśmy lub przypomnieliśmy sobie, co to takiego "drajfus", "konwiśniok", "polityka" albo "tablety". Do tej listy dodajmy jeszcze dzisiejszą "żabiłoczkę". Jak wiemy, "polityka" i "tablety" znaczą w godce coś zupełnie innego niż w starej dobrej polszczyźnie.

Dziękujemy za ciekawą dyskusję towarzyszącą słownikowi. Zapewniamy, że to nie ostatnia okazja do prowadzenia jej na łamach DZ.

T
trefić, cylnyć - trafić;
treger - tragarz (z niem.);
tretułar - trotuar, chodnik, deptak (z franc.);
trichter - lejek; do flaszki trza loć bez trichter, bo poroźlywosz;
tropić - męczyć się z czymś, kimś; tropi wos ryma?; z tym ożyrokym sie lata tropi;
trowiönka - przepaska do zbierania trawy lub do siania ziarna;
trömbić - rozgłaszać, oznajmiać, ale też wypić; tyn mały wytrömbiył cało flacha;
trömf - bijąca karta, karta atu;
trömpeta - trąba, trąbka; ale też: trömbna ci w nos - dostaniesz po nosie;
truła - trumna;
trześnie, cześnie - czereśnie;
trzi - liczebnik trzy;trzidzyści - trzydzieści; trzista - trzysta;
trzoski - szczapy, wióry; - dostaniesz, aż ci trzoski z dupy pudöm;
tubera - gruźlica; tuberok - gruźlik lub uporczywie kaszlący;
tukej - tutaj; tukej mi kaktus wyrośnie, jak bydziesz mioł recht;
tulpa - kwiat tulipan; tulpy dycki kwitnöm na wiosna;
tulta - człowiek gapowaty, nieśmiały; na muzyce stoł jak tulta;
tuplikować - tłumaczyć, wyjaśniać;
tuplowany - dublowany, podwójny;
tura - trasa, podróż; turnować - podróżować;
tuszki - farbki, akwarele;
tyczeć - stać - raczej niepotrzebnie; byda tu tyczoł, a autobus i tak nie pojedzie;
tyglik - rondelek; w tygliku dycki robi sie smarzönka;
tyj, tej - herbata;pulmantyj - herbata ziołowa - zdrowotna;
tyjater - teatr; aleś pokozoł tyjater - w sensie: ale zrobiłeś wygłup, pokazówę;
tyrać - biegać, szybko chodzić, robić;
tyrpnyty - trzepnięty, nierozgarnięty, ale też pijany; przi wypłacie möj prziszeł tyrpnyty;
tyrtać - głupio gadać, dużo mówić;
tyta - nos; dostać w tyta - dostać po nosie;
tyta, tytka - torba, torebka,

U
ubiyraczka - kobieta ubierająca w snopy zboże za kosiarzem;
ubliżyć se lub komuś - zrobić sobie lub komuś krzywdę, ale i zranić się, rozchorować;
uciecza - ucieknę; uciecza ci i mie nie chycisz;
uciorany, ufifrany - ubrudzony;
uchole - uszy;
uciömpany, usnoplany - zakatarzony, zasmarkany;
udbać se - postanowić, marzyć; moja cera se udbała, że bydzie szwoczköm;
udowacz, markyrant - człowiek udający np. ból, kogoś innego;
ujec - wujek;
ujechać, ukiełznyć, ukelznyć - poślizgnąć się; było gładko i ujechałach na deptaczu;
ukroć, utnyć - ukroić, uciąć;
ukulać - obtoczyć, zrobić kulkę; ukulömy se bałwana;
umasta - tłuszcz np. do kapusty, do kartofli, na chleb; umaścić - posmarować;
umrzyty - umarły, zmarły;
upchliwy - wrażliwy, delikatny, ale też egoista;
urketa - łańcuszek do zegarka kieszonkowego (z niem.);
urżnyć sie - uciąć się, ale też spić się wódką;
usiotać - uspokoić; usiotej tego małego, bo ryczy;
ustöń - przestań;
usuchliwy - posłuszny, grzeczny; być usuchliwy i nie wyrobiej;
usznupany - ubrudzony, ale też zakatarzony;
uszok - mający wielkie uszy, ale i zając;
utopek, utoplec - wodnik, w bajkach skrzat wodny;
utropa - utrapienie, zmartwienie; mosz s tym łepkym utropa;
utropek - ktoś niewydarzony, mały lub niepełnosprawny;
uwalić - urwać; na grubie uwalyło mu pazura - na kopalni urwało mu rękę;
uwijać sie - spieszyć się; uwijej sie s tym schranianiym - pośpiesz z tym sprzątaniem;
uwistnyć sie - podwiesić się, zaczepić się; łepki dycki uwistowali sie za föröm;
uwrotnik - część pola, na którym zawraca oracz - zaorany na końcu w poprzek;
uziömbać - odczuwać zimno, zmar-znąć;
użyrać sie - mieć z kimś, z czymś kłopoty, męczyć się, denerwować;

W
wacha - straż; wachować - pilnować; uwachować - upilnować;
wachtyrz - stróż; jużech je na pyndzyji, ale jeszcze robia za wachtyrza;
wadzić sie - kłócić się;
wajać, halatać - narzekać, marudzić, biadolić; nie wajej tak, bo ci źle nie idzie;
wajzer - wskazówka zegarowa;
walca - walec drogowy lub wzór na ścianie malowany wałkiem;
wałöwa - przygotowane jedzenie na drogę, do pracy itp.;
wancka - pchła, pluskwa;
wandrus - łazik, od wandrować - chodzić, zwiedzać; wander - wędrówka, podróż;
wanielik, wanieliczka- ewangelik, ewangeliczka;
wartko - prędko, warci - prędzej; idź warci, bo nadbydymy - spóźnimy sie;
warzić - gotować; uwarzić - ugotować; przewarzić - przegotować;
waserwoga - poziomnica;
waszkorb - duży kosz np. na pranie - przeważnie wiklinowy;
waszpek - duża, przeważnie emaliowana miska do mycia, prania z dwoma uchwytami;
wciepnyć - wrzucić, wyciepnyć - wyrzucić;
wczas - wcześnie; zawczasu - przed czasem, na czas; na bezuch trza pirziść zawczasu;
wczaśny - wczesny; aleś je dzisiej wczaśny do tyj roboty;
wczora - wczoraj; "A wczora z wieczora …" tekst kolędy;
wdo - kto; wdo tam je - kto tam jest? (wym. wdotaje?);
wdycki, dycki - zawsze;
weg - precz (z niem.); jak mie wnerwisz, to puda weg;
weksel - rozjazd kolejowy, ale też boczny tor; dej mi tyn wagön do weksla;
weksle - klimakterium, menopauza;ta baba już je we wekslach;
wele - loki; dauerwele - trwała ondulacja; zrobia se dauerwele, bo ida na bezuch;
wele - obok, koło, przy;wele płota rośnie glistnik na brodöwki;
welflajsz - gotowane mięso na wątrobiankę i salceson przy świniobiciu (z niem.);
welszkraut - włoska kapusta (z niem.);
weprać sie - wejść - głównie "na chama", bez zaproszenia;
wercojg - narzędzia (z niem.); ślusorz mo tasza z wercojgym;
werk - mechanizm; ale też fabryka;
werksztela - warsztat (z niem.); we werkszteli dycki musi być porzöndek;
werkuje - dobrze działa, pasuje coś do czegoś;
wertiko - wysoka szafka pokojowa z szufladami i drzwiczkami, kredens;
weseli - wesele; downi na weselu goście chodzili piechty z doma do sale;
westa - kamizelka; we weście starziki nosiyli zygarek na kecie;
weta - zakład o coś; wetnymy sie o piwo, że möm recht - założymy się, że mam rację;
wic - kawał, dowcip; wicman -opowiadający kawały, dowcipy;
wichajster -zawieszka, uchwyt lub jakiś nieznany przedmiot;
widełka - widelec;
widni sie - świta, brzask;
widok - jasno; po widoku - po jasnoku;
wieczerzo - kolacja; wieczerzać - jeść kolację;
wiela - ile; wiela je godzin?
wielgi - wielki;
wieprzki - agrest;
wilgły - wilgotny; prziwilgnyty - zawilgocony;
wilijo - wigilia; ni ma wilije bez maköwek, moczki, no i kolynd;
windbojtle - ciastka ptysie (z niem.);
winkel -kątownik, róg, np. w powiedzeniu "za winklym" - za rogiem;
witaczka - przywitanie; witöm cie całöm witaczköm - witam cię serdecznie;
wiyrch - góra; na wiyrchu - u góry, "a tam na wiyrchu słoneczko lśni";
wiysiady - chodzić na wiysiady - na spotkania, żeby se poklachać;
wkludzić sie - wprowadzić się; wykludzić sie - wyprowadzić się;
wodziönka - zupa z czosnkiem na bazie chleba; typowo śląska potrawa;
wojok - żołnierz;
wopielnik - dół do którego lasuje się wapno budowlane;
wopno - wapno; gasić wopno - lasować wapno; biylić wopnym stromki - bielić drzewka na wiosnę;
wożyć se - cenić sobie; fest se to woża, żeście mie wziyni za potka;
wöl nie wöl - chcąc nie chcąc;
wöń - zapach woń;
wöniać - wąchać, pachnieć;wöniaczka -bukiecik np. w kieszonce marynarki;
wöngel, wöngle- węgiel;
wönżejszy - węższy;
wörzt - kiełbasa (z niem.);
wparzić - wbiec, nagle wejść; wyparzić stąd - wybiec, uciec;
wrawe - gorące np. wrawo zupa; symni żur z blachy, bo już wre;
wrazić - wsadzić, włożyć; wrażować - wkładać; nie wroź - nie włóż;
wrazidlok, wrazik, wrazidlaty - wszędobylski;
wrocka - odrabianie coś za coś, wracanie np. pomoc przy kopaniu kartofli na wrocka;
wsuć - wsypać, ale też dać klapsa;
wszybodok - biedak, ale też obdartus, łachmaniarz, mało znaczący;
wszyjscy - wszyscy;
wszyndy - wszędzie (starop.od wszędy);
wszyrz - na szerokość; szyrzka - szerokość; (patrz: zdelka);
wsyp - część pościeli, do której wsypuje się pierze, kłąki, puch;
wybrało sie - wypogodziło się; durch loło i loło i nareszcie sie wybrało;
wychodek - ubikacja, toaleta zewnętrzna - przeważnie za ogrodem, stodołą na wsi;
wycyckać - wyssać, ale też wykorzystać; wycyckać do imyntu - wykorzystać do końca;
wyćwika - dyscyplina; weznöm cie do wojska, to dostaniesz wyćwika;
wydrzidziura - wszędobylski;
wyduldać - wypić; tyn mały wyduldoł cołki te mlyko;
wydziyrać se - wydzierać sobie, zabierać sobie nawzajem; łepki wydzierały se graczki;
wyglancowany - wyczyszczony, odświętnie ubrany;
wyhuśtać - wykorzystać, wyrzucić; wyhuśtoł żeś mie z tego geszeftu;
wykopycić - umrzeć; jedni yno zgłobiajöm i zgłobiajöm, a i tak wykopycöm i nic do truły nie weznöm, ale też mieć z kimś wykopy - mieć z kimś porachunki, kłopoty;
wykopyrtnyć sie - przewrócić się o coś;
wylajerować - zużyć; wylajerowane np. koło - zużyty, rozklekotany rower;
wylynkać sie, źlynknyć sie - wystraszyć się;
wymaścić, zmaścić - zepsuć; tak żeś dugo w tym sztoroł, aż żeś to wymaściył;
wymleć - uciec, zbiec, ale i stłuc np. coś ze szkła; wymleł mi cołki kafyserwis;
wymnyć - wyjąć; wymni już ta zista z tego piekaroka;
wynokwiać, wyszkliwiać, - wymyślać, wybrzydzać lub wynajdywać np. coś nowego;
wyńść - wyjść; wyńda dzisiej z mojöm do kina;
wypokopić - zrozumieć do sedna, do końca;
wyrobiać - psocić, wyprawiać brewerie, ale i wyrobiać np. ciasto na kołocz, na kluski;
wyrychlać sie, być wyrychlaty - być pierwszy; nie wyrychlej sie, bo cie tam nie trza;
wyrypać sie - przewrócić się; Gustlik wyrypoł sie na kole;
wyskać - wykrzykiwać w przyśpiewkach, piszczeć;
wysnorzić, wysnorzyć - wyczyścić, wysprzątać;
wyszczylać - wystrzelać, ale też wyszczylać po rzici - dostać w tyłek;
wyszczyżki - resztki do jedzenia, ale i chodzić na plotki, obmowy;
wyszkańtować - wymawiać, obmawiać, oczerniać;
wyszklić - stłuc; zaś te łepki wyszklyli balym łokno;
wyszkrobać - wyskrobać;
wyszkrobać uszy - natrzeć uszu, zrugać; jak na cia poskarża, to ci uszy wyszkrobiöm;
wyszkröbek - najmłodsze dziecko urodzone po długim czasie;
wyszkupki - darcie pierza na pierzyny;
wyszkyrtany - zużyty, zdarty;
wytlić - wywietrzyć, zniwelować; wytlała ci już ta gorzoła z dupy? - wytrzeźwiałeś?
wytrzaść - znaleźć; skönd żeś wytrzasnył tako piykno baba, ale też wyrzucić;
wytykej - idź precz, idź sobie; wytykej stönd;
wywczasy - wczasy;
wywreć - uciec z garnka; nie dałach pozór i wywrała mi ta zupa;
wyzgerny - zgrabny, żeśki;
wyzukać - skarcić (słownie lub ręcznie - klapsy);
wyżka, zwyżka - podwyższenie, pawlacz;
wziönść - wziąć, zabrać np. wziönść se dziołcha za baba - wziąć dziewczynę za żonę;

Y
yjter - eter;
yjzel -osioł (z niem.);
ylcokel, yjlcokel - lamperia;
yno, yny - tylko, ino;
yntka - upadek, skok np. do wody;

Z
zabebłać - zgubić coś lub zagadać o czymś innym niż na temat;
zaboczonybyć - mieć złą minę - kwaśną;
zabrany - zasobny, bogaty; jużeś je zabrany, możesz sie żynić;
zac - komplet np. garnków, wierteł; dostała zac garcöw na geszynk;
zachachmyncić - coś podwędzić, ukraść, wziąć;
zachciywny, zachcidlaty - mający zachcianki;
zaciepnyć, zaciepnönć - zarzucić;
zafasować - otrzymać przydział ;
zageldować - umożliwić prawidłowe działanie; jużech myśloł, że mi to nie zagelduje;
zalzojera - kwas solny; łożyroki pijöm wszystko za wyjöntkym tery i zalzojery;
za starego piyrwy - dawno temu;
zatela - za dużo, wystarczająco; dołeś mi tego zatela;
zadek - tył, tyłek; zadni - tylni;na zadku - w tyle; stołech na zadku i nic żech nie widzioł;
zalotanym być - nie mieć czasu na nic;
zalycki, zolycki - wspominki za zmarłych;
zalyngnyć sie - zalęgnąć się np. zalyngły sie chroboki we rży;
załgać sie - wprosić się do kogoś, prosić o coś; załgöm sie do ciebie na kawa;
załgnyć - zaciągnąć jakiegoś płynu np. przy spuszczaniu wina z korpflasze;
załknyć sie - zakrztusić (głównie płynem);
zamtowy - zamszowy;
zandale - sandały;
zandol - piaskowiec;
zanknyć - zamknąć np. zankni te dźwiyrze, bo wlezöm złodzieje;
zańść - zajść; zańdymy - zajdziemy;
zaprać coś, sprawa - zawalić sprawę;
zaruściały - zardzewiały, rust - rdza; te auto już ci rust chyto;
zaszoł - zaszedł, poszedł, doszedł;
zaś, juzaś- znowu;
zatela - zanadto np. zatela pakowny - zanadto pojemny;
zawalaty - niezdara, zawalidroga;
zawitka, zowitka -panna z dzieckiem;
zawrzyty - zamknięty;
zbestwić sie - przyzwyczaić się do czegoś dobrego np. do maszketöw;
zbieżyto - pochyło, skośnie;
zbroić - coś zepsuć, uszkodzić, być niegrzecznym;
zbrojo - narzędzia, tasza ze zbrojöm - torba z narzędziami,
zbulić, obulić - zburzyć, przewrócić;
zdarzić sie - udać się, wyrosnąć; zdarzyło ci sie latoś te obiyli, tyn synek;
zdelka - długość; zmiyrz mi zdelka tej fele - zmierz długość tej deski;
zdo mi sie, zdowo mi sie - wydaje mi się;
zdrachany - zdarty, zużyty;
zdrzały, żdżały - dojrzały owoc, ale też zdrzały do żyniaczki;
zdziwoczyć, wydziwoczyć - zwariować, ale też pogonić do szybszego działania;
zgadować - zgadywać; zgadowaczka - zgadywanka, słowna gra;
zgiździć, zpipczyć - zepsuć, zawalić sprawę;
zgłobiać, ganobić - gromadzić, oszczędzać;
zic - fotel np. samochodowy (z niem.); zicni se- usiądź;
zicher, na zicher - mocno, pewno, na pewno;
zicheröng - bezpiecznik ( z niem.);
zicherka - agrafka;
zicpolka - rytmiczny taniec lub muzyka;
zieleźniok, żeleźniok - okrągły piec żelazny lub żeliwny, piecyk z rułöm - hanysek, koza;
zilberbrönza - grafit (z niem.); zilberbrönzöm szmarowało sie piecyki i kaczyce;
zista - ciasto suche, babka;
zmaścić, zmłöcić - zrobić coś źle, zepsuć, popsuć, zawalić sprawę; aleś to zmaściył;
zmierzły - marudny, nerwowy, zgryźliwy, (wym. zmier- zły);
zoc - szacunek, poważanie; mieć w zocy - darzyć szacunkiem, lubić; zocny - cenny;
zogibka - zakładka, falbanka;
zoki, fusekle - skarpety (z niem.);
zokrystyjo - zakrystia;
zokynhaltry - podwiązki do skarpet z żabką - kiedy jeszcze nie były ze ściągaczami;
zola - podeszwa lub w kopalni spąg; na zoli leży fela - dej mi jöm;
zolować - naprawiać podeszwy;
zolyty, zolycić - zalecać się, chodzić z kimś;
zorta - gatunek, odmiana np. kartofli, jabłek;
zozwör - kostki cukru nasączone cynamonem (sprzedawane na odpustach);
zöłza - sos; nojlepszo je z roladöw;
zöł wi zöł - tak czy inaczej, tak czy tak; jo cie chyca zöł wi zöł; (wym: zöwizö);
zönynbrele - okulary słoneczne (z niem.);
zöńść - zajść; söm se zöńda do tego sklepu;
zuknyć - upaść, poślizgnąć się, ale też zajrzeć, obejrzeć, zerknąć;
zumiynta - zaspy;
zwyk - zwyczaj, nawyk; ty te kurzyni mosz we zwyku, eli yno dlo błoznöw?
zwyrtać - obracać; zwyrtek - kółko obracające się;
zyjga - piła, bandzyjga - piła taśmowa (z niem.);
zymbok, zymbocz - dentysta;
zymft - musztarda (z niem.); w niektórych rejonach godajom mostrich;

Ż
żabiłoczka - niezapominajki;
żadny - brzydki, szpetny;
żbönek, zbönek- dzbanek;
żegnaczka - przy drzwiach wejściowych naczynie z wodą święconą do żegnania się;
żgać - kłuć, bóźdź;
żgocz - osoba drażniąca kogoś;
żdżadło, zdrzadło, żdżadełko - lustro, lusterko;
żodyn - żaden, nikt;
żurok - garnek do gotowania żuru lub hustka na głowę;
żymlok - masarsko-wędliniarski wyrób na bazie bułki;
żymła, żymełka - bułka, bułeczka;
żyniaczka - żeniaczka, ślub; żyniaty - ożeniony, żonaty;
żynić sie - żenić się, ale też robić w doma haja, wadzić sie; tyn mój prziszeł wczora z baru i juzaś sie żynył;
żynyć - gnać np. gowiydź na trowa lub kaj tak żyniesz - gdzie się tak śpieszysz?

Ź
ździebko - troszkę, odrobinę; pönkini sie ździebko - przesuń się troszkę;
źlynknyć sie, wylynkać - wystraszyć się; co sie tak czaisz - aleś mie źlynknył, wylynkoł.

*Regionalna lista płac. Sprawdź, ile zarabiają [ZAROBKI OD 100 ZŁ DO 1 MLN ZŁ]
*Kuchenne Rewolucje w Tychach: Dom Bawarski Tychy Magdy Gessler [ZDJĘCIA + WIDEO]
*Najpiękniejsze polskie kolędy [POSŁUCHAJ i WYBIERZ]
*Najlepsze prezenty na święta Bożego Narodzenia [ZOBACZ ZDJĘCIA]