Cykl UŚ i DZ, czyli ”Błędy i owędy - przedmaturalne porady językowe”

Zaczynamy od frazeologizmów. Dlatego, że coraz częściej źle ich używamy. Błędnie je łączymy, mylimy znaczenie. Na maturze takie wykorzystanie związków frazeologicznych nie umożliwi zdobycia dodatkowych punktów.

Więcej porad językowych, przydatnych w codziennym życiu, nie tylko na maturze, znajdziecie na stronie internetowej www.facebook.com/bledyiowedy, którą prowadzą poloniści z UŚ. Zaś na stronie dziennikzachodni.pl nowe porady przedmaturalne znajdziecie w każdą środę.

Przeczytać do deski, czyli o błędach frazeologicznych

Związki frazeologiczne (utrwalone w języku połączenia wyrazowe, których znaczenie nie jest sumą znaczeń poszczególnych składników) przysparzają licznych trudności nie tylko uczniom. Żeby poprawnie używać frazeologizmów, trzeba dobrze znać ich struktury (przeważnie wielowyrazowe) oraz znaczenie. Część związków frazeologicznych, znanych jeszcze starszemu pokoleniu, stopniowo wychodzi z użycia, np. zbić z pantałyku ‘pozbawić kogoś pewności siebie, zbić z tropu’, zażyć kogoś z mańki ‘użyć wobec kogoś podstępu, podejść, zwieść’, rzucać perły przed wieprze ‘dawać komuś coś, czego ten ktoś nie potrafi docenić’.

Wiele powszechnie używanych związków frazeologicznych ulega różnym niezamierzonym modyfikacjom. Chcąc obrazowo wyrazić treść: ‘problem trudny do rozwiązania, zadanie sprawiające trudności, trudna sprawa do załatwienia’, używamy frazeologizmu twardy orzech do zgryzienia._ W wypowiedziach można spotkać się również ze sformułowaniami: _trudny / ciężki / nie lada / wielki orzech do zgryzienia. Wzorcowa jest jedynie forma twardy orzech do zgryzienia, a w polszczyźnie potocznej dopuszcza się także postać trudny orzech do zgryzienia. Za błędne uznaje się natomiast takie warianty, jak: ciężki orzech do zgryzienia czy nie lada orzech do zgryzienia. Podane przykłady ilustrują to, iż użytkownicy języka często nie znają dobrze postaci frazeologizmów i zmieniają ich kształt, nie wiedząc, że takie modyfikacje prowadzą do błędów.
Inne błędy frazeologiczne polegają na uszczupleniu związku frazeologicznego (wyeliminowaniu jakiegoś elementu) lub na uzupełnieniu frazeologizmu (dodaniu słowa lub kilku słów), np. przeczytać do deski – zamiast przeczytać od deski do deski ‘przeczytać coś od początku do końca’; biegać jak kot z wywieszonym pęcherzem − zamiast biegać jak kot z pęcherzem ‘biegać szybko, nerwowo, bez określonego celu, mieć dużo spraw do załatwienia i nie nadążać ze zrobieniem wszystkiego’, pójść do przysłowiowej Kanossy – zamiast pójść do Kanossy ‘ukorzyć się, wyrazić skruchę, uznać swój błąd’.

Najczęstszą jednak przyczyną błędów jest skrzyżowanie (kontaminacja) dwóch poprawnych związków frazeologicznych i utworzenie z ich elementów frazeologizmu niepoprawnego. Przykładem może być nagminnie używane dziś przez Polaków wyrażenie w każdym bądź razie, które jest kontaminacją dwóch związków frazeologicznych: w każdym razie i bądź co bądź. Podobnych uchybień spotkać można wiele, między innymi w uczniowskich wypracowaniach: rzucić kogoś na gorącą wodę – kontaminacja rzucić kogoś na głęboką wodę ’sprawić, że ktoś znalazł się w sytuacji, w której może liczyć tylko na własne siły, wystawić kogoś na próbę’ i w gorącej wodzie kąpany ‘ktoś niecierpliwy, porywczy, impulsywny’; mieć muchy w smole – skrzyżowanie mieć muchy w nosie ‘grymasić, kaprysić, dąsać się bez powodu’ i ruszać się jak mucha w smole ‘robić coś bardzo wolno, ospale, leniwie’; leżeć z brzuchem do góry − prawdopodobnie połączenie potocznego frazeologizmu chodzić z brzuchem ‘być w ciąży’ i leżeć do góry brzuchem ‘nic nie robić, próżnować’.

Na zakończenie wspomnijmy jeszcze o tym, że niektóre zmiany składu frazeologizmu mogą być świadome i celowe. Wtedy nie są błędami, ale zamierzonymi modyfikacjami; nazywa się je innowacjami frazeologicznymi. Wykorzystywane są m.in. w reklamach – służą wówczas przyciągnięciu uwagi odbiorcy: Masz świat w zasięgu karty (modyfikacja frazeologizmu w zasięgu ręki ‘bardzo blisko’ w reklamie karty kredytowej). Mogą również stanowić źródło komizmu słownego, np. w anegdotach, żartobliwych puentach, grach językowych: Trafił pan jak kurą w płot – jeden z dowcipnych tekstów bohaterki serialu Brzydula (trafić jak kulą w płot ‘uczynić coś nie tak jak trzeba, powiedzieć coś nietrafnego’).

*Zamieszki przed siedzibą JSW: Policja znowu strzelała do związkowców WIDEO + ZDJĘCIA
*Psychopata z Zabrza więził kobietę w kanale. Opis tortur jest drastyczny. Czy zostanie skazany?
*Zielony jęczmień na odchudzanie? Tak! To działa. Właśnie zielony jęczmień stosują gwiazdy TV
*Zwolnienia grupowe w Biedronce to fakt. Oto pracownicy do zwolnienia
*Śląsk Plus - pierwsza rejestracja za darmo. Zobacz nowy interaktywny tygodnik o Śląsku