Ordunek, czyli biblia śląskich gwarków [REPRINT]

W 1528 roku ustawa górnicza "Ordunek Gorny" (zobacz reprodukcję jej pierwszej strony) była przełomem dla śląskiego górnictwa. Wprowadziła je do innej epoki, do nowoczesnej Europy. Ustalała nadzór państwa nad wydobyciem, obowiązki urzędników, warunki pracy i płacy górników. Nie ma już samowoli nadzorców; gwarków chroni prawo. Mogą spodziewać się pomocy, gdy dojdzie do wypadku czy innej krzywdy. Wtedy są to nowatorskie rozwiązania.

Ustalenia ordunku przetrwały wieki, ale sam dokument nie miał tyle szczęścia. Pergamin podpisany przez ostatniego Piasta opolskiego Jana II Dobrego i prawnuka króla Jagiełły Jerzego Hohenzollerna-Ansbacha, zaginął bez śladu.

Autorzy ordunku w 69 artykule mówią, że: "Poniewasz na naszych gorach (kopalniach przyp. red.) niemieczki, czeski y polski lud gwarcy y robotnicy sąm", to nic dziwnego, że również w tych trzech językach powstają kopie pisma. Ile, nie wiemy. Może jeszcze kiedyś jakaś się odnajdzie, tak jak niespodziewanie odkryto polską wersję ordunku.

85 lat temu tarnogórski nauczyciel Józef Piernikarczyk przegląda godzinami archiwa Wyższego Urzędu Górniczego we Wrocławiu. Nie szuka "Ordunku Gornego" po polsku, nawet nie ma nadziei, że taki skarb się zachował. Pisze książkę o początkach górnictwa na Śląsku. Wertuje coraz starsze archiwalia, nietknięte od lat.

Jest właściwie samoukiem, ale już wkrótce prezydent RP Ignacy Mościcki przyzna mu tytuł profesora nadzwyczajnego.
Wśród akt przydźwiganych przez archiwistów z najdalszych kątów, badacz dostrzega polskie słowa. Pisane staropolszczyzną, pięknym pismem na pergaminie. Nie wierzy własnym oczom. W rękach trzyma legendarny "Ordunek Gorny" z 1528 roku, polską kopię z XVII wieku.

"Przedziwny zbieg okoliczności tak zdziałał, że właśnie tuż przed upływem 4-ro wiekowego istnienia ustawy górniczej, zdołałem odkryć ten klasyczny pomnik polskiego ustawodawstwa górniczego" - cieszył się we wstępie do pierwszego polskiego wydania ordunku w 1928 roku. "Dokument dowodzi - pisał wzruszony odkrywca - jak zawsze sławnym i czcigodnym był zawód górniczy w Polsce."

CZYTAJ KONIECZNIE:
Interesuje Cię historia regionu? Przenieś się w przeszłość KLIKNIJ TUTAJ

GÓRNICZE PRAWO Z XVI WIEKU

ARTYKUŁ 1.
Ustawa nie bawi się w prawne zawiłości, dla każdego gwarka musi być jasna. Tłumaczy, po co ją wydano, krótko i do rzeczy. "Gdyż starym gornikom ordunek z pamięći wyszedł". Prawo jest po to, "aby każdy podle niego śię zachował, tak nie inaczey, to jest sens pirwszego artiukuł."

ARTYKUŁ 2.
Najważniejszy jest Hettman, czyli starosta górniczy. Dalej Żupnik czyli górmistrz i "przyśiengli rozumni" oraz olbornicy" czyli kontrolerzy i poborcy podatkowi. Każdy "swego urzędu powinien patrzyć, jak te niżej artikuły okazane uczyć będam."

ARTYKUŁ 3.
Do dzisiaj ważna zasada. Chodzi o to, żeby urzędnicy księcia nie kombinowali na boku: "Bez dozwolenia nie mają gor budować, ani śię w inny handel wdawać, ani pod przykrywką z nich użytku oczekawać."
ARTYKUŁ 4.
Jego sens może sobie wziąć do serca każdy szef, ten z XXI wieku również. Hettman musi: "Do wszystkiego dobrego wieść, złe karać, a dobre miłować."

ARTYKUŁ 7.
"Co za urząd jest pisarski". Odpowiedzialny. "Księgi głowne aby w skrzyni chowane były", raz rzecz zapisaną nie można zmieniać czy pożyczać, wolno robić kopie z poprawkami. Ale "wszak z woląm pana Żupnika".

ARTYKUŁ 8.
Ostrożność przede wszystkim. Każdy nowy szyb muszą najpierw sprawdzić kontrolerzy "pod pokutąm 50 grzywien", a to suma niemała, bo jedna grzywna to pół funta srebra. "Przysięngli" zrobią znaki górnicze, a "nie maiąm ich ruszać pod pokutąm 10 grzywien."

ARTYKUŁ 9.
Nakazuje, żeby gwarków, którzy suszą swoje kopalnie, czyli walczą z wodą, wielkim problemem górnictwa na tym terenie, nagradzać "podle uznania Żupnika".

ARTYKUŁ 10.
"Wody mają być bez szkody precz wywiedzione, a żadne płoczki między gorami nie maiąm być dopuszczone." Prawo górnicze zakazywało budowy płuczki do sortowania rudy między kopalniami, bo wszelka woda to wróg.

ARTYKUŁ 11.
"Wiele godzin robotnicy w szychtą robić maiąm". No niestety, gwarkowie musieli pracować po 12 godzin dziennie. I co ważne do dzisiaj: "A ieden drugiego ma lozować, a nie wyjezdżać aż zazwonią. A kiedy "ktory nie wypowiedziawszy roboty w niedzielę na noc nie wynidzie, ma być od Żupnika karany."

ARTYKUŁ 12.
Ach, ta ludzka natura. "Nad narządzonom godzinie robotnikom jadła ani picia dawać nie ma żaden gospodarz albo sąmsiad". Gdy gwarek ma iść do roboty, to "żadnego wina, piwa za pieniądze albo y na borg mu nie dawać, pod pokutąm 1 grzywny".

ARTYKUŁ 13.
O tym, żeby każdy się zajmował swoją robotą."Żaden gwarek ani robotnik kramow, ani domow, ani węngielnic, płoczek bez Żupnika pozwolenia nie ma budować."
ARTYKUŁ 14.
Kto chciał jeszcze korzystać z nieczynnych kopalni, to musiał dowieść, że "już śię tam nie robi", a potem "cedułę pod pieczęciami Żupnika na ratuszu przybić do 4 niedziel".

ARTYKUŁ 15.
Trzeba być na bieżąco. Żupnik z kontrolerami co tydzień w środę musi aktualizować swoje zapisy. "A ieśli by śię święto trefiło, nazajutrz wnet potrzeba śiedzieć."

ARTYKUŁ 16.
"Przy każdym zapisie Żupnik przytomnym być ma" i wiedzieć, co wpisać do "nowey osobney ksiąszki." Na stare księgi też musi mieć baczenie i często je przeglądać.

ARTYKUŁ 17.
Interesy między pracownikami muszą być przejrzyste. "Kiedy kto komu części przypisuje albo odpisać da, tedy już tak być maią, a gdzieby śię potym jaka zdrada stała, ma o to karany być ten co fortelu używał."

ARTYKUŁ 18.
Kiedy powstaje nowa kopalnia czy szyb na terenie księstwa, to muszą się tam pojawić szychmistrzowie i pisarze. Odpowiedzialni za kopalnię muszą złożyć przysięgę górniczą.

ARTYKUŁ 32.
Urzędowanie ma swoją cenę. "Urzędniki aby przyśięgli, ieśliby szkoda przez ich niepilność śię stała, aby zapłacieli. A gdzieby fałsz iaki czynieli podle zasługi ostrościąm karani tacy być maiąm."

ARTYKUŁ 22.
Żupnik musi cieszyć się zaufaniem społecznym. "Nie ma innemu radzić, ani ksiąng a spraw innemu ukazować, albo y czytać dawać nie ma."
ARTYKUŁ 35.
Troska o wspólne dobro. "Szychmistrzowie maią gwareczkie pieniądze dobrze zachiować, przez to fortelu na szkodę gwarkąm nie używać".

ARTYKUŁ 54.
"Że morderce na czasy wieczne z gor odkazani być maią."

ARTYKUŁ 58.
Bardzo ważny, bo pojawia się pierwsze ubezpieczenie. Każdy robotnik ma dać "do zamknioney skrzinki" co tydzień dwa halerze. "A te pieniądze maią być dla ubogich y niemocznych."

ARTYKUŁ 61.
Ile zarabia górnik? Nie tak mało gdy robi "przy gwałcie". Sztygar za taki tydzień dostaje 36 groszy, a kopacz 18. Ale gdy "gwałtu nie masz" czyli np. woda się nie leje, sztygar bierze 18 groszy, a kopacz tylko 2 i pół. Tyle samo co tragarz, a mniej niż ten, co płucze rudę. Płoczek dostaje 3 grosze za szychtę.

ARTYKUŁ 63.
Skąd to znamy? "Gdyż w roku świąt iest wiele a koszt wielki, muśi tedy y we Swięto robiono być."

ARTYKUŁ 72.
"Ostatnie. Kśiąże porucza, aby nad tymi artikuły renka trzimana była, a gdźieby urzędnicy tak nieczynieli, srogiego karania od nas oczekawać maią."

*Niesamowity Dreamliner w Pyrzowicach ZOBACZ ZDJĘCIA i WIDEO
*Zniewalający wystrój restauracji Kryształowa Magdy Gessler ZOBACZ ZDJĘCIA i WIDEO
*HC GKS Katowice od szatni ZOBACZ ZDJĘCIA TYLKO W DZ
*Ślązacy zazdroszczą Katalończykom autonomii: prawda czy fałsz? [CZYTAJ I SKOMENTUJ]