Przystanek historia: Niemiecka zbrodnia wojenna na mieszkańcach Częstochowy

W Przystanku Historia Centrum Edukacyjnego IPN im. gen. Janusza Gąsiorowskiego w Częstochowie miał miejsce wykład Adama Kurusa, historyka OBEN IPN Katowice - „Krwawy Poniedziałek 4 IX 1939. Niemiecka zbrodnia wojenna na mieszkańcach Częstochowy”.

Poniedziałek 4 września 1939 roku to w dziejach Częstochowy data wyjątkowo tragiczna, a jednocześnie wciąż zbyt mało znana wśród ogółu społeczeństwa. Dzień po zajęciu Częstochowy – ówcześnie blisko 140-tysięcznego miasta – przez oddziały niemieckiej 46 Dywizji Piechoty dowodzonej przez gen. mjr. Paula von Hase, doszło na jej ulicach do chaotycznej strzelaniny w wyniku której poległo 9 niemieckich żołnierzy (w tym dwóch oficerów), a 14 zostało rannych. Przyczyny tego incydentu do dzisiaj nie są jednoznacznie wyjaśnione. W odwecie żołnierze Wehrmachtu rozpoczęli masowe „aresztowania” przypadkowych osób, które zatrzymywano na ulicach lub wyciągano siłą z mieszkań i bram kamienic. Wśród nich byli nie tylko mieszkańcy Częstochowy, ale także uciekinierzy z podczęstochowskich miejscowości. Formowane kolumny zakładników prowadzono ulicami m.in. na centralne place miasta, do opuszczonych koszar Wojska Polskiego, na teren szkół, a także do częstochowskiej archikatedry. Tylko na samym pl. Pierackiego (obecnie pl. Biegańskiego) Niemcy zgromadzili około 10 000 osób. Jednocześnie w wielu miejscach rozpoczęły się egzekucje, których dokonywali żołnierze Wehrmachtu pod niezwykle błahymi pretekstami, a ich ofiarami padali mężczyźni, kobiety, a nawet dzieci. Bezbronnych cywilów Niemcy mordowali pojedynczymi strzałami w tył głowy, seriami broni maszynowej, granatami oraz bagnetami. Głównymi miejscami egzekucji były obecne place Biegańskiego i Daszyńskiego, plac przed archikatedrą oraz ulice Starego Miasta, a jako masowe groby w wielu przypadkach posłużyły głębokie rowy przeciwlotnicze.

Dokładna liczba ofiar nie jest znana. Ówczesne władze miasta liczbę tę określiły na 671 pomordowanych oraz setki rannych. W wyniku ekshumacji przeprowadzonych za zgodą Niemców w 1940 roku, z różnych miejsc pochówku wydobyto zwłoki 227 osób; w 2019 roku w czasie prac remontowych przed częstochowską archikatedrą odnaleziono szczątki kolejnych 13, co łącznie daje liczbę 240 ofiar, w tym 22 obywateli polskich pochodzenia żydowskiego. Należy wyraźnie podkreślić, że szczątków wielu ofiar nigdy nie odnaleziono, a wiele miejsc, gdzie miały znajdować się groby – nigdy nie ekshumowano.

Omawiane wydarzenia, które przeszły do polskiej historii jako częstochowski „Krwawy Poniedziałek”, stanowią jedną z największych niemieckich zbrodni wojennych dokonanych na polskich cywilach we wrześniu 1939 roku.

Spotkanie stanowiło dwudziesty pierwszy z cyklu wykładów: II wojna światowa w regionie częstochowskim. Nowe fakty, nieznani bohaterowie, zapomniane epizody.