Jak zrozumieć Ślązaka? [SŁOWNIK ŚLĄSKI Ć-G]

Mój poduszkowiec jest pełen węgorzy - rzekł węgierski emigrant w londyńskim sklepie z tabaką. Chciał kupić tytoń i zapałki. Języka nie znał, w dodatku ktoś mu pomieszał rozmówki madziarsko-angielskie. To Monty Python. Pół żartem, pół serio, z tym słownikiem chodzi o coś podobnego: jak się gorole z hanysami zaczną rozumieć, to może coś dobrego z tego wyniknie.

KLIKNIJ I SPRAWDŹ KONIECZNIE:
SŁOWNIK ŚLĄSKI

A poważnie: prezentowany słownik godki to wieloletnie dzieło Piotra Mikołajczyka, Czytelnika DZ z Pszowa, miłośnika i badacza śląskiej mowy. Kiedy rozpoczęliśmy akcję wyszukiwania zapomnianych, przemijających wyrażeń ze śląszczyzny, pan Piotr posłużył nam własnym leksykonem tworzonym, jak sam mówi "dla zachowania w pamięci i dla młodszych pokoleń słówek używanych przez starkę i ciotki".

- Zebrałem prawie 3 tysiące śląskich określeń. Oczywiście nie sam, bo tą pracą zaraziłem całą swoją rodzinę. Co rusz mówili mi: "A mosz to?". No i sprawdzałem, czy mam - opowiada Piotr Mikołajczyk. - Nieocenioną pomoc gwarantowały mi mama i teściowa, kobiety już po osiemdziesiątce, szczególnie gdy chodziło o terminy pochodzące z języka niemieckiego.

Słownik nie jest opracowaniem naukowym. Językoznawcy nazwą go dziełem wernaku-larnym, czyli takim "oddolnym", rodzimym, stworzonym przez nieprofesjonalnego autora. Ale to przede wszystkim jego atut. Pan Piotr zaznacza, że wiele określeń, które zebrał, jest charakterystycznych dla terenów rybnicko-wodzisławskich. To przecież również świadectwo bogactwa śląskiej godki.

Ć
ćma - ciemno; zaćmić się, zećmić się, nie zdążyć przed wieczorem;
ćmi sie - zmierzcha, robi się wieczór;
ćmiyl - ćma, trzmiel, ale też oferma; Ćmiyle dycki lecöm do łognia;
ćwikla - buraki czerwone, ale też buraki pastewne;
ćwok - też oferma, niezaradny;

D
dachdeker - cieśla, blacharz dachowy;
dali - dalej; Budzik już wyrczoł, a łön dali leży;
damfmaszyna - maszyna parowa, lokomotywa;
damfować, dymfować- gnieść, dusić, głównie potrawy, np. dymfowane kartofle;
danga, dynga - tęcza;
darymny futer - niepotrzebny trud, na próżno; Z toböm to je daremny futer;
darzić sie - udać się, powieść się; Zdarzyły sie latoś kartofle, bo przepadowało;
KLIKNIJ I SPRAWDŹ KONIECZNIE:
SŁOWNIK ŚLĄSKI

deka - koc lub sufit; może też być warstwa ciasta przykrywająca wkładkę w kołoczu;
dekel - wieko, pokrywka, ale też: coś ci pizło na dekel - coś ci uderzyło na mózg;
deptacz - wycieraczka, głównie przed wejściem; ale też wydeptej tyn nos - wytrzyj nos;
dinks - słowo joker, zastępuje rzeczowniki; Jo möm taki dinks, kery ci bydzie pasowoł;
diosek - dioboł; przekleństwo - do dioska, bydziesz grzeczny, czy ni?
dochtör - doktor; dochtorka - doktorka;
do cia - do ciebie; Jutro przyda do cia, to se podzrzistömy - to poplotkujemy, pogodömy;
dociepnyć - dorzucić; Dociepni do tej blachy, bo łogiyń zgaśnie;
dociyrny - dociekliwy, zaradny; Radny musi być dociyrny;
doczkać - poczekać;
doli-Bög - (dosłownie przed Bogiem) przyrzeczenie dotrzymania słowa, obietnica; wzięcie Boga za świadka;
dopiyro - dopiero;
doporzöndku - należycie, dokładnie; Zröb to doporzöndku - nie bydzież poprawioł;
dornik - darń, ale też tępo zakończony zahartowany pręt do przebijania otworów;
dorta - tort, dortynsztik - kawałek tortu (z niem.);
dozör - osoba dozorująca, w kopalni sztygar; Dejcie pozör, bo idzie dozör;
döłza - gniazdko elektryczne; sztekdöłza - przedłużacz; szteker - wtyczka (z niem.);
dömbki - kwiaty chryzantemy; być w dömbkach, w lelujach - w sytuacji bez wyjścia;
döndrać, szkamrać - marudzić, narzekać; Sztyjc yno dödrzesz;
döńść - dojść; döńda - dojdę;
drab, drabko - szybko; podrabnyć - pospieszyć; Podrabni, bo przidziesz nieskoro;
drach - latawiec;
drajfus - szewskie kopyto;
dran - kolej; Na cia nareszcie prziszeł dran u tego dochtora;
drikować - pchać;
dröciorz - zbrojarz;
druknopf - zatrzask (z niem.); np. bluzka na druknopfy;
drzik - dzikus, szybko wszystko robiący;
drzistnyć - puścić bąka, pierdnąć; ale też: nie drzistej - nie gadaj głupot, nie pleć bzdur;
drzizga - drzazga;
drzymota - drzemka; Po łobiedzie dycki biere mie drzymota;
dublik - jedzenie na drogę lub do roboty, ale też mała kurtka;
duczka - dołek; Pyrtni ta kulka do tej duczki - popchnij tę kulkę do tego dołka;
KLIKNIJ I SPRAWDŹ KONIECZNIE:
SŁOWNIK ŚLĄSKI

dubać - dłubać; w przysłowiu: Po Jakubie, kożdy dubie (chodzi o kartofle wczesne);
dudlik - kok, włosy spięte w kulkę;
du döm - do domu; Idymy już du döm czy jeszcze tu bydymy?
dudrać - biadolić, narzekać; Przestaniesz sztyjc dudrać czy ni?
dugać - popychać;
duldać - pić; Wyduldoł żeś wreszcie tyn tyj?
dupa w kraglu - nieudacznik;
dupek - walet w kartach; np. krojcdupek - walet żołędny, treflowy;
dupnyć - uderzyć, dupło - uderzyło np. piorun, albo tąpnęło na kopalni;
durch - całkiem;
durchfal, drabszajs (z niem.) - rozwolnienie, biegunka;
dwajścia - liczebnik dwadzieścia;
dwjesta - liczebnik dwieście;
dwojanie - mówić za dwoje; na Śląsku nie mówiło się pani, pan - tylko "wiycie"; całkiem starszym: za troje - "wiedzöm łoni";
dychać - oddychać;
dychnyć se - odpocząć;
dycki - zawsze, ciągle;
dyć, przeca - przecież; Dyć godoł inakszy, a terozki robi na opak;
dymfować - dusić potrawę, np. modro dymfowano kapusta, zieberka itp.;
dynkmal - pomnik (z niem.);
działać - ubijać, robić np. masło, piana z biołtek;
dziecka - dzieci; Ale te dziecka dzisiej wyrobiajöm;
dziedzina - gospodarstwo, wieś lub mała osada;
dziepiyro, dziepro - dopiero;
dzierżeć - trzymać; Dzierż mi yno tyn patyk; wydzierżeć - wytrzymać;
dzioć - nadziewać np. krupnioki do szczewa;
dziołcha, dziołszka, dziyweczka - dziewczyna, mała dziewczynka;
dzisio, dzisiok, dzisiej - dzisiaj;
dziubka dać, kusika, kusku - dać całusa, pocałować się; "Dziubka dej moja roztomiło";
dziwać sie - patrzeć, oglądać, np. dziwöm sie na tyjater; podziwiać sie - obejrzeć się;
dziwoczyć - robić szybko, wariować, poganiać;
dziwoki - dziki, dziwoko świnia - dzik;
KLIKNIJ I SPRAWDŹ KONIECZNIE:
SŁOWNIK ŚLĄSKI

dziycia - całkiem małe dziecko, maluszek; dziycik - noworodek;
Dziyciöntko - mały Jezusik, który przynosi prezenty pod choinkę;
dziywka - dziewczyna nastoletnia; ale sie już zrobiła ś niyj dziywka - ale już wyrosła;
dźwiyrka - drzwiczki; dźwiyrze - drzwi;

E
echt - dobrze (z niem.);
Ecik, Edi - imię Edzio, Edward;
eknyty - wykrzywiony;
elefant - słoń;
elektryka - prąd; Möm maszynka na elektryka; elektrykorz - elektryk;
elemyntorz, ślabikorz - elementarz;
eli, eźli - albo, czy, o ile; Bydziesz mamy suchoł eli ni?; eli ja, eli ni - albo tak, albo nie;
elwer - karny, np. rzut w piłce lub bezrobotny;
epny - wielki, duży; Ale ta bania je epno - ta dynia jest duża;
erbnyć - dostać, otrzymać, odziedziczyć; erbnyć geszynk na geburstag;
erplich - spadek, coś po kimś (z niem.);
ewangelijo - ewangelia;

F
faber - kwiat bławatek;
fabor, faborek, szlajfa - wstążka;
faca - policzek; Ci dwa, ale sie fackowali - tych dwoje dało sobie po pysku;
fach - zawód, ale też półka; Jaki mosz fach? - zawód; na fachu stoi krauzka;
fachman, fachmön - fachowiec; Tyś je taki fachman, jak z kozi dupy rajzyntasza;
fafernok - byle jaki cukierek, ciastko; pomamlej se tyn fafernok;
faflać - mówić niewyraźnie, bez sensu; faflok - gaduła;
fajer - uroczystość (z niem.); fajerować geburstag - świętować urodziny;
fajla, raszpla - pilnik (z niem.);
fajfka-fajka;
fajnie - ładnie; fajnidło - elegancik lub też damskie kosmetyki; Ale ś ciebie je fajnidło;
fajrant, szlus - koniec roboty (z niem.);
fakla - pochodnia;
KLIKNIJ I SPRAWDŹ KONIECZNIE:
SŁOWNIK ŚLĄSKI

falbank - stół warsztatowy, np. ślusarski;
falta - fałda; faltynrok, faltenrok - spódnica z fałdami;
familijo - rodzina;
familok - blok mieszkalny, dom wielorodzinny;
fana, fanka - flaga (z niem.);
fanga - uderzenie, cios; dostać fanga w nos;
fanta mieć - mieć coś z głową, ale i mieć hobby, pasję;
fantownik - komornik;
fanzolić - opowiadać głupoty, bzdury;
fara - probostwo, ale też mieć fara - szczęście;
farbiczka - pigment utrwalający kolor w farbach kredowych na ściany;
farbiczki - kwiaty chabry;
farbić - malować; Musza pofarbić te dźwiyrze i te ściany;
farön - drań, ale też przekleństwo - faröna kandego;
farplan - rozkład jazdy, rozpiska np. dyżurów itp. (z niem);
farorz - proboszcz; farorziczek - zdrobniale proboszcz; kapelön, kapelönek - wikary;
fasnyć - ugryźć głównie przez psa, ale i coś dostać; fas go - poszczuć psem;
fater - ojciec (z niem.); faterland - ojczyzna (czyt. Waterland);
fazole, fandzole, böłny - fasole; sznitböłny - fasolka szparagowa (z niem.);
fechtować - żebrać lub machać, wywijać, rozpędzić; poszli na fecht; nie fechtuj tak tym;
fedra - sprężyna; fedrować - sprężynować, ale i wydobywać węgiel;
fedrönek - kopanie węgla; ta gruba fedruje już prawie dwiesta lot;
fela - deska, okorek;
feldszojna - stodoła na polu (z niem.);
fertig - koniec, gotowy (z niem.); być z kimś fertig - zakończyć np. dyskusję;
fest, festelnie - mocno, bardzo; Festelnie mi sie to podobo;
feszter - myśliwy, leśniczy;
fet - smalec (z niem.); jo rod sznitka z fetym i posolić;
ficować - cerować; ficowaczka - gruba igła do cerowania;
fifrać sie - brudzić się, ale też zbłaźnić się; fifrok - brudas;
filok, filer - wieczne pióro (z niem.);
filować - wtykać, napełniać, ale też zobaczyć, oglądać, wejrzeć;
filöng - nadzienie np. w kołoczu, w pączku, w długopisie;
KLIKNIJ I SPRAWDŹ KONIECZNIE:
SŁOWNIK ŚLĄSKI

fitulityngeszeft - mały interes, mała firma (z niem.);
flama - płomień; Ta fojera już gore flamöm;
flanka - długość np. pola;
flaps - zupa regeneracyjna, deputatowa, dawana przy uciążliwych pracach;
flek - plama, obcas; szczylać fleki - opowiadać głupoty; szewc przybije nowe fleki;
flider - bez lilak;
fliger - samolot (z niem.);
flinta, gewera - strzelba, karabin;
flojster, floster - plaster; zaflostrować se bolok;
flyje, wajski - małe robaczki chwytane przez wędkarzy jako przynęta;
flyjgować - pielęgnować np. ślonsko godka;
flyjta - flet;
fluchtać - przezywać;
fraj - wolne (z niem.): Dzisiej möm fraj łod roboty - mam wolne;
frela, frelka - dziewczyna, nastolatka;
fojera - ognisko; We wykopki najlepsze söm kartofle z fojery;
fojercojg - zapalniczka (z niem.);
fojerhok - bosak; fojerman - strażak (z niem.); fojerwera - straż pożarna (z niem.);
fojt - wójt;
fol - pełno (z niem.), folować, filować - napełniać;
formetla - męska półkoszula - tylko przód z kołnierzem lub stójką wiązany z tyłu na plecach, noszona dawniej przez biedniejszą część społeczeństwa;
forskać - parskać, pluć; We zoo poforskała mie lama;
forsztelować - wyobrażać sobie;
fönt - pół kilograma - pół kila; Wezna se pöłtora fönta na rolady - 750 dkg;
föns, wöns - wąs;
fönsok - lumbago, zapalenie korzonek nerwowych;
föra - fura, wóz; förmön - furman, woźnica;
fört - gdzieś lub ciągle, np. ida fört - gdzieś; fört zawodzosz - ciągle przeszkadzasz;
frela, frelka - dziewczyna, dziewczynka;
fto, wdo, gdo - kto; Fto to zrobiył? (wym: ftoto, wdoto, gdoto);
fuczeć - sapać; Fuczysz jak staro damfmaszyna;
fujać - zamiatać, głównie śniegiem;
KLIKNIJ I SPRAWDŹ KONIECZNIE:
SŁOWNIK ŚLĄSKI

fukać sie, ciepać sie - mieć pretensje; Fukosz sie, a ni mosz ło co;
fuk - skok; fuknyć - skoczyć; Fukna yno do sklepu i zaros przida;
fulać - gadać bez sensu; Fulosz jak mulorz, a malty ni mosz;
furgać - fruwać, ale i podskakiwać; nie furgej, bo nachytosz - bo dostaniesz, np. baty;
fus - noga (z niem.), fusbal - piłka nożna, handbal - piłka ręczna; fusbaler - piłkarz;
fusekle, fuzekle, zoki - skarpety; fuslapy - onuce;
futer - pokarm dla zwierząt, karma; Musza pofutrować kröliki w klotach;
futerbach - flanela; Dostołech na grubie futerbachowo koszula;
futermelok - piernik odpustowy;
futra, futrziny - futryny, odrzwia;
fyjderbal - poczęstunek na zakończenie skubania pierza (z niem.);
fyjderbiksa - puszka, przeważnie na cukierki, na ołówki - na drobnicę;
fyrlok, fyrlaczka, rogolka - mątewka, fyrlać - mieszać; ufyrlać - ugotować, pomieszać;
fyrtać - robić szybko; pofyrtany - zgłupiały, zwariowany;
fyrzich - brzoskwinia (z niem.); (wym. fyr-zich);
fyszta - niebo; w kopalni piykno fyszta - dobry strop w chodniku lub w ścianie;

G
gabla, szlojder - proca; szczylać z gable - strzelać z procy;
gadzina - zwierzęta domowe, drób;
gadziory, gadöwy - grzyby niejadalne, trujące;
galan - zalotnik; galanić sie, zolycić - umawiać się, zalecać się;
galantny, wygalantowany- elegancki;
galert, galet- galaretka owocowa lub zimne nóżki;
galoty - spodnie, galotki - spodenki, np. gimnastyczne;
ganc - całkiem np. ganc dobrze, ganc blisko;
ganobić, zgłobiać - gromadzić, zabiegać o coś;
gańba - wstyd; gańbić sie, gańbować - wstydzić się; Ni macie gańba?
gardina - firana;
gardinsztanga - karnisz;
garus - nieporządek, bałagan; garusić - robić nieporządek;
gąsiynta, pilynta - gąsięta, małe żółte gąski;
geburstag - urodziny (z niem.)
KLIKNIJ I SPRAWDŹ KONIECZNIE:
SŁOWNIK ŚLĄSKI

geltak - wypłata; geltasza - portmonetka;
gelynder - poręcz; Dziecka dycki sjyżdżały po gelyndrze;
georgina, gyjorgina - kwiat dalia;
gepel, gypel - kierat;
gerglas - rurka fermentacyjna do wyrobu wina; Gerować byda wino;
geszeft, gyszeft - interes, biznes; geszefciorz - człowiek interesu, biznesmen;
geszynk, gyszynk- prezent;
gewera, gwera - broń palna - raczej karabin; bo jest też pistoula - pistolet;
gibko - prędko;
gichnyć - upaść, przewrócić się, ale też chlusnąć np. wodą we śmiergust;
giczale, giyry, szłapy - nogi;
gimzi - mży, pada mżawka, siąpi deszcz;
gipsdeka - sufit gipsowy;
giskana - polewaczka;
gitra - kraty, duże drzwi np. w bramie, w stodole; gitra były też w szybie na grubie;
gizd - drań, łobuz; Kaj idziesz, ty pieroński giździe?
glaca - łysina, glacaty - łysy;
glajcha - zakończenie etapu robót np. wymurowanie parteru, piętra;
glajzy - szyny; we Rusach söm szyrsze glajzy - w Rosji są szersze szyny, tory;
glanc - błysk, pucować szczewiki na glanc - czyścić buty na błysk;
glaska - szklanka;
glasszrank - oszklona witrynka (z niem.);
glazyjki - skórzane rękawiczki;
gliniok - glinianka; glyjta - glejta, emalia na naczyniach;
gładko - ślisko, ale je gładko - jest ślisko, ślizgawica;
głobnyć - uderzyć, zabić; Idź głobni ta kura na łobiod - zabij tę kurę na obiad;
głowiczka, głowisia - głowa;
głowocz - kijanka;
głowoczyć - miętosić kogoś w żartach; dugać sie;
gnojok - miejsce składowania obornika;
gnotek - pniak, pieniek, przeważnie do rąbania drewna lub do zabijania drobiu;
gnyp - nóż ogrodniczy o krótkim ostrzu;
godać - rozmawiać, mówić; godani - rozmowa; obgadować kogoś - oczerniać;
KLIKNIJ I SPRAWDŹ KONIECZNIE:
SŁOWNIK ŚLĄSKI

prawić - godać; godka ku szkubaniu - gadać o byle czym, mało ważne rzeczy;
golacz, golarz - fryzjer męski;
gołymbiorz - hodowca gołębi;
gorczek - garnuszek;
gore - pali się; Jak gore, to drab jadöm fojermany;
gorki, wrawy - gorący, wrzący;
Gorol - nazwa nie-Ślązaka mieszkającego na Śląsku; źródłosłów od górali, którzy pierwsi przyjeżdżali na Śląsk za pracą;
Gorolowice - jakaś tam miejscowość poza Śląskiem; Ciś do swoich Gorolowic;
gorszyć sie - gniewać się; pogorszyć sie - pogniewać się;
gorść - garść; Wciepni kuröm trzi gorści obiylo;
gorzoła, gorzołka - wódka, gorzałka;
gościna - uroczystość okazjonalna; Na gościna trza sie dycki piyknie łoblyc;
gowiydź - zwierzęta hodowlane;
göni mie - mam rozwolnienie, biegunkę;
gön - polowanie; chodzić na gön - chodzić na polowanie, ale też być naganiaczem;
göńcać sie, porchać - mieć chuć; Musza iść do kozła, bo mi sie koza göńco; göńco sie koza, krowa, królik, zaś świnia sie huko;
göńsiöny - gąsienice, robaki; latoś göńsiony oblazły mi kapusta;
göra - strych; Ida na göra wiyszać prani; ale też göry - góry;
grabie - grabie, ale i ręce; nie grabej mi tu - nie chwytaj;
graczki - zabawki, zabawa; z graczköw przidöm płaczki;
grać w szukani - zabawa w chowanego; grać w szajby, we felga - zabawy podwórkowe;
grajfka - umiejętność, zręczność, smykałka do czegoś; grajfnyć - chwycić, zrobić;
graniczok - kamień graniczny;
graty - rzeczy, schować graty do garażu;
grincojg - zielenina, warzywa;
grodzić - stawiać płot;
grotek - drewniane wiadro, ceber;
grödza - przegroda w piwnicy, np. na kartofle;
grönta - fundamenty;
gruba - kopalnia; zandgruba - kopalnia gipsu;
grubiorz - górnik; na terenach przygranicznych - hawiyrz (z czeskiego);
grucza - guz; erbnyć grucza na łepie - nabić sobie guza na głowie;
gruszpön - bukszpan;
KLIKNIJ I SPRAWDŹ KONIECZNIE:
SŁOWNIK ŚLĄSKI

gryfel - rysik - dawniej do pisania na tabulkach we szkole;
gryfnie, piyknie - ładnie, urodziwie; Ta twoja cera je fest gryfno;
grzib - grzyb, grziby - grzyby np. bagiyniok - prawdziwek bagienny, liszka - kurka, polok - koźlarz czerwony, podsosnöwka - podgrzybek; prawok - prawdziwek;
grzoć - grzać; przigrzoć - odgrzać; Przigrzote kartofle söm dobre do wodziönki;
gugöły - niedojrzałe owoce, opadówki;
gumilyjzöng - klej do klejenia gumy, np. butapren;
guminioki - buty gumowe;
gulik - ściek;
gupielok, guptaś - głupi, niemądry;
gus - żeliwo; Starka mieli gusowe garce - ciynżki jak sto pierönöw;
gusik, gusiok - prosiak;
gybiz - sztuczna szczęka;
gymba, gamba - usta, twarz;
gymizy - warzywa (z niem.)
gynał - dokładnie (z niem.); gynał - tak to bydzie jak godosz; ganc gynał - całkiem;
gynsipampki - kwiatki stokrotki;
gyrcać - mieć niestrawność, odbijać się jedzeniem;
gywichty - obciążniki, odważniki;
gzuć - szybko lecieć, jechać; Ale gzuje na tym kole

Kolejna część słownika gwary śląskiej z okolic Rybnika i Wodzisławia już jutro w "Dzienniku Zachodnim"

KLIKNIJ I SPRAWDŹ KONIECZNIE:
SŁOWNIK ŚLĄSKI

*Regionalna lista płac. Sprawdź, ile zarabiają [ZAROBKI OD 100 ZŁ DO 1 MLN ZŁ]
*Kuchenne Rewolucje w Tychach: Dom Bawarski Tychy Magdy Gessler [ZDJĘCIA + WIDEO]
*Najpiękniejsze polskie kolędy [POSŁUCHAJ i WYBIERZ]
*Najlepsze prezenty na święta Bożego Narodzenia [ZOBACZ ZDJĘCIA]