Śląsk. Ów pamiętny rok 1922… Ważny czas w historii Polski. Pisze Andrzej Drogoń, dyrektor Muzeum Powstań Śląskich

Proces budowania struktur instytucjonalnych, niezbędnych dla funkcjonowania zarówno państwa jak i jego części składowych, wymaga podbudowy prawnej, dającej pewność i trwałość rozwiązań. Zasady, w oparciu o które budowano podwaliny państwa określiła, przyjęta na zasadach ponadpartyjnego kompromisu, konstytucja uchwalona przez Sejm Ustawodawczy 17 marca 1921 roku. Jedną z fundamentalnych jej zasad była jednolitości państwa, oparta na dążeniu do likwidowania po zaborczych partykularyzmów dzielnicowych.

Wyjątkiem od tej zasady był ustrój województwa śląskiego, którego podstawy zostały określone przez tenże sam Sejm Ustawodawczy nieco wcześniej, na szczególnych zasadach, ale przy pełnej akceptacji reprezentantów narodu. Wyrazem tego było przyjęcie Ustawy konstytucyjnej Sejmu Ustawodawczego z dnia 15 lipca 1920 roku, zawierającej statut organiczny województwa śląskiego, bez głosów sprzeciwu. Podobnie, nie wywoływały protestów również pierwsze poprawki, w tym ta najważniejsza z 8 marca 1921r., gwarantująca pierwszeństwo w obsadzie stanowisk w wojewódzkich strukturach władzy mieszkańcom Górnego Śląska, przyjęta jednogłośnie. Intencjami twórców projektu ustawy konstytucyjnej z 15 lipca było dążenie do zachowania wcześniej istniejących tradycji samorządowych na tym terenie i ich pogodzenie z duchem tych rozwiązań, które pozwolą na stopniowe unifikowanie ziem, które przez okres ponad sześciuset lat pozostawały poza instytucjonalnymi wpływami władz polskich.

Pozwalało to na utożsamianie tej społeczności oraz ziem, które je zajmowała z polskością. Projekt Statutu Organicznego został opracowany przez podkomisję samorządową Polskiego Komisariatu Plebiscytowego w Bytomiu (PKPb). Jego podstawą była koncepcja systemu konstytucyjnego, opartego na szerokiej decentralizacji państwa, zaproponowana przez dra Józefa Buzka. Rozwiązania tam zaproponowane nie zyskały akceptacji w skali ogólnokrajowej, stały się jednak zaczynem myśli, która pozwoliła na zastosowanie mechanizmów samorządzenia w skali mniejszej, na szczeblu lokalnym. Wojciech Korfanty powołał w ramach PKPb zespół, z wybitnymi prawnikami śląskimi (mn. Konstantym Wolnym, Pawłem Kempką), który wespół z J. Buzkiem opracował rozwiązanie, wprowadzone przez grupę posłów związanych ze Śląskiem do Sejmu Ustawodawczego.

Nie ulega wątpliwości, że miał być ważnym argumentem w walce propagandowej przed zbliżającym się głosowaniem w dniu 20 marca 1921r. Nie oznacza to jednak, że pozostał jedynie elementem gry plebiscytowej. Wręcz przeciwnie – na trwale wpisał się w system ustrojowy II RP i co również niezwykle znamienne, został zniesiony dopiero przez władze nowo budowanego systemu totalitarnego w Polsce w 1945r. Doświadczenia w zakresie działania oraz organizacji zdecentralizowanego systemu ustrojowego są ciekawym przykładem kształtowania najszerzej posuniętych form samorządu, stanowiące o istocie samo rządzenia się, a nie tylko "zaspokajania zbiorowych potrzeb lokalnej wspólnoty". Pozwalają też oceniać autonomię śląską nie tyle w wymiarze zagrożenia tendencjami separatystycznymi, ale jako pozytywne rozwiązanie, działające w wymiarze dobrze rozumianego interesu państwa polskiego, wyznaczanego jego racją stanu, opartego, jak stwierdzała ustawa konstytucyjna, na "prawach samorządnych". Warto podkreślić, że w statucie organicznym termin autonomia w ogóle nie został użyty, tym samym nie jest to termin języka prawnego. Ówczesne środowiska polityczne i społeczne, w zależności od zmieniającej się sytuacji w kraju oraz zmian w układzie siły politycznej obozu rządzącego, prezentowały różne zapatrywania w odniesieniu do tego systemu. Mimo tego został on utrzymany do końca istnienia IIRP.

Miejsce województwa w systemie ustrojowym państwa jednoznacznie definiował art. 1 Statutu, stwierdzając, że „Województwo Ślaskie będzie nieodłączna częścią składową Rzeczypospolitej Polskiej i będzie posiadało prawa samorządne stosownie do przepisów niniejszego statutu”.

Organem wykonawczo zarządzającym była Śląska Rada Wojewódzka (ŚlRW). Możliwość kreowania samodzielnej polityki finansowej w ramach struktury wojewódzkiej gwarantował Skarb Śląski. To dzięki niemu możliwym było kumulowanie wszystkich wpływów do budżetu oraz kreowanie wydatków w ramach planów opracowywanych przez ŚlRW i przyjmowanych przez SŚl. Polityka finansowa oparta była nie tylko na partykularnych interesach województwa, ale dzięki istnieniu systemu rozliczeń (tangenta) Skarbu Ślaskiego z Skarbem Państwa, który ramowo został określony w ustawie konstytucyjnej, znaczna część wpływów z województwa śląskiego zasilała budżet państwa. Łącznikiem między podmiotami władz centralnych, a województwem był wojewoda. Jak trafnie to określił jeden z twórców tego systemu, P. Kempka, wojewoda śląski miał „dwie dusze”: z jednej strony był on reprezentantem władz centralnych i stał na czele administracji rządowej w województwie, z drugiej zaś strony stał na czele ŚlRW, która miała realizować zadania określane przez Sejm Śląski.

W ramach samorządnego (autonomiczny) system ustrojowy województwa śląskiego, nie można pomijać ograniczeń dotyczących polityki śląskiej, wypływających z uwarunkowań międzynarodowych. Wyrazem formalno prawnym tego była wypracowana przy dużej aktywności strony polskiej i ratyfikowana ustawą sejmową Konwencja Górnośląska (Konwencja niemiecko-polska dotyczaca Górnego Śląska, podpisana w Genewie w dniu 15. maja 1922 r.). Obowiązywała ona, narzucając szereg ograniczeń władzom polskim, przez okres 15 lat, do 1937 roku. Stanowiła szereg gwarancji zapewniających ochronę praw mniejszości niemieckiej po stronie polskiej oraz ludności polskiej po stronie niemieckiej oraz opcji, czyli swobody dokonania wyboru obywatelstwa i miejsca zamieszkania. W jej obszernym tekście (ponad 600 rozbudowanych artykułów) znalazły się regulacje dotyczące m.n.: ochrony praw nabytych, wywłaszczenia, obywatelstwa i zamieszkania, ochrony mniejszości, spraw socjalnych, spraw gospodarczych (poczynając od spraw celnych, finansów, węgla, wody, elektryczności, poczty i telegrafów, kolei), a także zasady powołania i funkcjonowania Górnośląskiej Komisji Mieszanej i Górnośląskiego Trybunału Rozjemczego.

Dynamika rozwojowa i sukcesy osiągane w województwie śląskim, nie tylko na niwie gospodarczej i ekonomicznej, ale i rozwój społeczny, kulturalny, wyraźne odrodzenie narodowe, coraz większy wpływ rodzimej, polskiej inteligencji na procesy tam zachodzące, dający się zauważyć wzrost czynników kulturotwórczych realizujących założenia polskiej racji stanu na tym trudnym rejonie pogranicza - stanowiły czynniki, które sprzyjały akceptowalności przez podmioty centralne statusu tego regionu. Nie ulega wątpliwości, że statut organiczny, wprowadzony dzięki niemu system ustrojowy, dobrze spełnił dwoje zadanie. Model ustrojowy województwa śląskiego w sposób zdecydowany przyczynił się do zespolenia duchowego ziem śląskich z Rzeczpospolitą, łamał zależności i partykularyzmy dzielnicowe.

System ten zaistniał z woli i inicjatywy środowisk skupionych wokół Polskiego Komisariatu Plebiscytowego z Wojciechem Korfantym oraz rządu RP i Sejmu Ustawodawczego, będąc wyrazem szczególnego zaufania tych władz do miejscowej ludności, której oddawał dużą część władzy państwowej. Wzmagał tym samym poczucie odpowiedzialności za rozwój społeczny, kulturalny i gospodarczy na trudnym obszarze pogranicza